ह्युमिक ऍसिड (Humic Acid) हा एक सेंद्रिय संयुग (Organic Compound) आहे, जो ह्युमस (Humus) या नैसर्गिक पदार्थामधून मिळतो. ह्युमस म्हणजे झाडे, गवत, जीवजंतू आणि इतर सजीव पदार्थांचे नैसर्गिक विघटन (Decomposition) झाल्यावर तयार होणारा काळसर तपकिरी रंगाचा पदार्थ असतो. हा पदार्थ मातीच्या सुपीकतेसाठी आणि वनस्पतींच्या वाढीसाठी अत्यंत फायदेशीर असतो.
ह्युमिक ऍसिड मुख्यतः लिग्नाइट (Lignite), कोळसा (Coal), कंपोस्ट (Compost), गाळाची माती (Peat Soil) यामधून मिळवले जाते. याच्या रासायनिक संरचनेत कार्बन (Carbon), हायड्रोजन (Hydrogen), ऑक्सिजन (Oxygen), नायट्रोजन (Nitrogen), आणि सल्फर (Sulfur) यांचे मिश्रण असते.
ह्युमिक ऍसिडचे प्रकार:
ह्युमिक ऍसिडमध्ये तीन मुख्य घटक असतात:
ह्युमिक ऍसिड (Humic Acid):
पाण्यात अंशतः विरघळणारे
गडद तपकिरी किंवा काळसर रंगाचे असते
मातीची संरचना सुधारते आणि सुपीकता वाढवते
फ्युल्व्हिक ऍसिड (Fulvic Acid):
पूर्णतः पाण्यात विरघळणारे
झाडांसाठी पटकन शोषले जाणारे
पोषकतत्त्वे सहज उपलब्ध करून देते
ह्युमिन (Humin):
पाण्यात अजिबात विरघळत नाही
मातीची धारण क्षमता सुधारते
ह्युमिक ऍसिडची वैशिष्ट्ये:
मातीची सुपीकता वाढवतो – ह्युमिक ऍसिड मातीमध्ये पोषकतत्त्वांचे धरून ठेवण्याची क्षमता वाढवतो.
मुळांची वाढ करतो – झाडांच्या मुळांची लांबी आणि विस्तार वाढवतो, ज्यामुळे पाणी आणि अन्नद्रव्ये अधिक चांगल्या प्रकारे मिळतात.
सेंद्रिय कार्बनचा स्रोत – मातीतील सूक्ष्मजीवांसाठी हा उत्तम अन्न स्रोत आहे.
मृदधारण क्षमता वाढवतो – वाळवंटसदृश जमिनीत ओलावा टिकवून ठेवतो आणि चिकणमाती माती अधिक सच्छिद्र बनवतो.
रासायनिक खतांचा प्रभाव वाढवतो – नायट्रोजन, फॉस्फरस आणि पोटॅश यासारख्या पोषकतत्त्वांचे शोषण सुलभ करतो.
पीएच संतुलन राखतो – आम्लयुक्त किंवा क्षारीय माती सुधारण्यासाठी मदत करतो.
ह्युमिक ऍसिडचे फायदे:
1. मातीची सुपीकता वाढवतो
मातीतील सेंद्रिय कार्बनचे प्रमाण वाढवतो, ज्यामुळे ती अधिक सुपीक होते.
रेतीमिश्रित मातीमध्ये ओलावा धरून ठेवण्याची क्षमता वाढवतो.
2. वनस्पतींसाठी पोषकतत्त्वांचा पुरवठा सुधारतो
नायट्रोजन (N), फॉस्फरस (P), आणि पोटॅशियम (K) यासारखी महत्त्वाची अन्नद्रव्ये झाडांसाठी सहज उपलब्ध करून देतो.
झाडांच्या मुळांची वाढ促 (प्रोत्साहित) करतो, ज्यामुळे झाडे अधिक पोषणशक्ती घेतात.
3. पिकांची प्रतिकारशक्ती वाढवतो
तापमानातील चढ-उतार, दुष्काळ, आणि कमी पाण्यातही पिके तग धरू शकतात.
झाडांना बुरशीजन्य आणि जिवाणूजन्य रोगांपासून संरक्षण मिळते.
4. मातीतील सूक्ष्मजीवसंख्या वाढवतो
मातीतील उपयुक्त जिवाणू आणि सूक्ष्मजीवांचा वर्धन करतो, जे मातीच्या आरोग्यासाठी महत्त्वाचे आहेत.
5. पाणी आणि खतांचा कार्यक्षम वापर
मातीतील पाण्याचे नुकसान कमी करते आणि ओलावा टिकवून ठेवतो.
रासायनिक खतांसोबत दिल्यास त्यांचा प्रभाव वाढतो आणि खतांचा मातीवरील दुष्परिणाम कमी होतो.
6. जमिनीचा पोत सुधारतो
चिकणमाती माती अधिक सच्छिद्र (Porous) बनवतो, ज्यामुळे मुळांना ऑक्सिजन मिळतो.
जमिनीतील लवणीयता (Salinity) आणि आम्लता (Acidity) कमी करतो, त्यामुळे जमिनीचे आरोग्य सुधारते.
ह्युमिक ऍसिडचा शेतीत उपयोग:
1. ठिबक सिंचनाद्वारे (Drip Irrigation):
ह्युमिक ऍसिड पाण्यात मिसळून ठिबक सिंचनाद्वारे दिल्यास मुळांपर्यंत पोषकतत्त्वे पोहोचतात.
2. फवारणीद्वारे (Foliar Spray):
पानांवर फवारणी केल्यास झाडांची पोषणशक्ती वाढते आणि वाढ जलद होते.
3. मातीमध्ये मिसळून (Soil Application):
थेट मातीमध्ये मिसळल्यास जमिनीची सुपीकता वाढते आणि अन्नद्रव्ये जास्त काळ टिकतात.
ह्युमिक ऍसिड मुळे मुळे कशी चालू होतात?
1. मुळांच्या पेशी विभाजन (Cell Division) वाढवतो
2. ह्युमिक ऍसिड वनस्पतींमध्ये ऑक्सिन (Auxin) आणि इतर वाढ करणारे हार्मोन्स सक्रिय करते, ज्यामुळे मुळांच्या नवीन पेशींची वाढ होते.
3. मुळांची संख्या आणि लांबी वाढवतो
4. झाडाच्या मुळांचे नवीन फाटे (Lateral Roots) निर्माण होतात, ज्यामुळे झाड अधिक पोषण घेऊ शकते.
5. पाणी आणि पोषकतत्त्व शोषण्याची क्षमता वाढते
6. मुळे जास्त खोलवर आणि पसरट वाढल्याने पाणी आणि अन्नद्रव्ये अधिक प्रभावीरीत्या शोषली जातात.
7. मातीतील जीवाणूंसाठी पोषक वातावरण तयार करतो
8. मुळांच्या आजूबाजूला सूक्ष्मजीव (Beneficial Microbes) वाढवतो, जे मुळांच्या आरोग्यासाठी फायदेशीर असतात.